Մոնիտորինգ և գնահատում

Մոնիտորինգը և գնահատումը ներկայումս կազմում են զարգացման ծրագրերի պարտադիր և անբաժանելի մասը՝ անկախ այդ ծրագրերի ֆինանսավորման աղբյուրներից։ Մոնիտորինգը (մշտադիտարկումը) զարգացման ծրագրերի և դրանց կյանքի կոչման իրավիճակային, ընթացիկ և շարունակական ուսումնասիրությունն ու արդյունքների արձանագրման գործընթացն է։ Մոնիտորինգն իրականացվում է զարգացման ծրագրերի նախապես պլանավորված և փաստացի արձանագրված նպատակների, արդյունքների, գործողությունների և հատկացված միջոցների համադրման միջոցով։ Մոնիտորինգի գործառույթը նպատակ ունի հնարավորինս արագ բացահայտել փաստացի և հնարավոր (ներուժային) նվաճումները և թերացումները (բացթողումները), ինչպես նաև խթանել դրանց շտկումն ու հաղթահարումը։ Զարգացման ծրագրեր և նախաձեռնություններ իրականացնող ղեկավարների համար մոնիտորինգը հանդիսանում է ընթացիկ կառավարման արդյունավետ գործիք:

Գնահատումը ընթացիկ կամ արդեն ավարտված զարգացման ծրագրերի և նախաձեռնությունների նախագծային կառուցվածքի, իրականացման գործընթացի և արձանագրված արդյունքների համապարփակ և համակարգված ուսումնասիրությունն է։ Գնահատման գործառույթի իրականացման երկու հիմնական նպատակներն են. ա) գնահատման իրականացման արդյունքում ստացված տպավորությունների և քաղված դասերի հիման վրա շտկումներ անել ապագա ծրագրերի քաղաքականության մեջ և կոնկրետ գործողություններում, բ) ստեղծել պատասխանատու միջավայր և ապահովել թափանցիկություն՝ հանրության համար տեղեկատվության մատչելիության ապահովման միջոցով:

Գնահատման իրականացման հիմնական ուղեցույցային սկզբունքները սահմանվել են Տնտեսական Համագործակցության և Զարգացման Կազմակերպության Զարգացման Աջակցության Կոմիտեի (OECD-DAC) կողմից և ընդունված են միջազգայնորեն։ Գնահատումը թիրախում է զարգացման ծրագրերի մանրամասն ուսումնասիրություն հետևյալ առումներով.

  1. Զարգացման ծրագրի համապատասխանությունը (ռելևանտությունը) (relevance),
  2. Նախատեսվող գործողությունների և անմիջական արդյունքների կատարողականությունը (effectiveness),
  3. Իրականացվող գործողությունների և ստացված արդյունքների արդյունավետությունը (efficiency),
  4. Իրականացված գործողությունների երկարաժամկետ ազդեցությունը (impact),
  5. Ապահովված դրական փոփոխությունների կայունությունը (sustainability):

ԱՄ Փարթնըրզն առաջարկում է մոնիտորինգի և գնահատման հետևյալ ծառայությունները.

  1. Զարգացման ծրագրերում ներդրվող մոնիտորինգի համակարգերի նախագծում։ Այս գործողությունը հատկապես կարևոր է զարգացման ծրագրի նախագծման կամ իրականացման վաղ (սկզբնական) փուլում։ Լավ մշակված և նախագծված մոնիտորինգային համակարգը հիմնվում է հստակ սահմանված և չափելի նպատակների և նախաձեռնությանը վերաբերվող ենթադրությունների ներկայացման վրա։ Այս առումով խիստ կարևոր նշանակություն ունի կոնկրետ, չափելի, հասանելի, համապատասխան և ժամկետային (SMART (Specific, Measurable, Achievable, Relevant and Time-Bound)) ինդիկատորների սահմանումը և դրանց համակարգի ներդրումը։ Մոնիտորինգի համակարգը առաջարկվող ինդիկատորների հաշվարկման համար սահմանում է նաև տեղեկատվության հավաքագրման աղբյուրներն ու գործիքները։
  2. Ելակետային հետազոտությունները սովորաբար կիրառվում են հիշատակված ինդիկատորների սահմանման և դրանց բովանդակության նախնական սահմանման նպատակով։ Ելակետային հետազոտությունը նախա-ծրագրային փուլում սոցիալ-տնտեսական, ինչպես նաև այլ իրավիճակային նկարագրական և վերլուծական տեղեկատվության հավաքագրման գործընթաց է։ Այս գործընթացի արդյունքում սահմանված ինդիկատորների համախմբությունը որպես ուղենիշ է կիրառվում է հետագա փուլերում՝ նախատեսվող փոփոխությունների ապահովման աստիճանը չափելու համար։ 
  3. Միջնաժամկետ գնահատումն իրականացնում են զարգացման նախաձեռնություններն իրագործելու գործընթացի միջնամասում։ Նման գնահատումները սովորաբար չեն անդրադառնում երկարաժամկետ ազդեցությանն ու կայունությանն առնչվող հարցերին։ Այս հետազոտությունները հիմնականում կենտրոնանում են իրականացվող ծրագրի համապատասխանության, կատարողականության և  արդյունավետության ընթացիկ կարգավիճակի վրա։
  4. Վերջնական կամ ազդեցության գնահատումն իրականացնում են զարգացման ծրագրի ավարտից անմիջապես կամ որոշակի ժամանակ հետո։ Այս գնահատումը համապարփակ ձևով անդրադառնում է զարգացման ծրագրերի բոլոր ասպեկտներին և վերջնական ու ընդհանուր գնահատական է տալիս իրականացված բոլոր գործողություններին։ Այդ վերջնական գնահատականը ստանալու համար որպես հիմք է ընդունվում ծրագրի տրամաբանական կառուցվածքը (Logical Framework Matrix) և դրանում սահմանված ինդիկատորները։ Երբեմն վերջնական կամ ազդեցության գնահատումն իրականացվում է զարգացման նախաձեռնության Իրականացման Ավարտի Ուսումնասիրության (Implementation Completion Review - ICR) ձևաչափով, ինչը սովորաբար ենթադրում է տվյալ աշխատանքի իրականացում հիմնականում ֆինանսավորող դոնոր կազմակերպության մշտական կամ ներգրավված մասնագետների կողմից։

Մոնիտորինգի և գնահատման հանձնարարականների իրականացման ընթացքում կիրառվում են ստանդարտ մեթոդաբանություն և գործիքներ։ Հազվադեպ դեպքերում կարող են օգտագործվել միայն քանակական կամ միայն որակական գործիքներ, սակայն շատ ավելի հաճախ գնահատողներն օգտագործում այդ երկու գործիքները միաժամանակ: